Polarisatie en depolarisatie in het onderwijs
Polarisatie ontstaat niet van de ene op de andere dag, maar ontwikkelt zich vaak geleidelijk over thema's die diepe emoties en overtuigingen oproepen en die vaak te maken hebben met identiteit. Het is daarom belangrijk dat leerkrachten deze processen op tijd herkennen en strategieën inzetten om de dialoog open te houden en samenwerking te bevorderen. In dit artikel gaan we dieper in op hoe polarisatie zich manifesteert in de schoolomgeving, hoe het fenomeen verschilt van gewone conflicten, en welke concrete stappen leerkrachten kunnen nemen om polarisatie te voorkomen en te depolariseren als het nodig.
Stel je voor: het schooljaar is net begonnen en de leerlingen werken samen aan een project over maatschappelijke thema's. Eén van de leerlingen stelt voor om een regenboogvlag op te hangen als teken van inclusie en respect voor diversiteit. Wat in eerste instantie lijkt op een positief gebaar, roept bij enkele leerlingen, en zelfs bij sommige collega's, gemengde gevoelens op. Sommigen voelen zich ongemakkelijk bij het idee, terwijl anderen het juist willen omarmen als een krachtig symbool van acceptatie. Naarmate de discussie vordert, begint de toon te verharden. Leerlingen kiezen subtiel, maar steeds duidelijker, een kant en praten minder met elkaar. De spanning in de klas neemt toe en zelfs informele gesprekken tijdens de pauzes gaan steeds vaker over 'wij' en 'zij'. Dit is geen simpel meningsverschil meer, maar een voorbeeld van hoe polarisatie zich kan ontwikkelen in een klascontext, waarbij de focus verschuift van het onderwerp naar persoonlijke standpunten en identiteiten. Deze polarisatie kan spanningen veroorzaken binnen de klas of het schoolteam, wat een negatieve invloed kan hebben op het leer- en werkklimaat.
Conflict vs. Polarisatie: Een Belangrijk Verschil
Conflicten kunnen voorkomen in elke klas. Soms zijn leerlingen het niet met elkaar eens, en met die gevoelens omgaan is een belangrijk onderdeel van leren samenwerken. Een conflict kan meestal worden opgelost door middel van dialoog en wederzijds begrip. Het is vaak tijdelijk en beperkt tot een bepaalde situatie.
Polarisatie gaat een stap verder. Hierbij groeien de verschillen tussen mensen of groepen, wat kan leiden tot een 'wij-tegen-zij'-gevoel. Dit maakt het moeilijker om met elkaar in gesprek te blijven, omdat standpunten verharden en mensen zich afsluiten voor elkaar.
Voorbeeld van een conflict:
Twee leerkrachten discussiëren over het ophangen van een regenboogvlag. De ene ziet het als een symbool voor inclusie, de andere vreest polarisatie. Ondanks de verhitte discussie blijven ze naar elkaar luisteren en vinden een compromis: in plaats van de vlag permanent op te hangen, organiseren ze een gesprek met leerlingen en ouders over inclusie, waarbij de vlag tijdelijk wordt gebruikt als gespreksstarter. Zo voelen beide leerkrachten zich gehoord en gerespecteerd.
Voorbeeld van polarisatie:
Een discussie over het ophangen van een regenboogvlag leidt tot een diepgaande kloof binnen de school, waarbij beide kampen zich steeds meer afsluiten en niet langer bereid zijn naar elkaar te luisteren of samen te werken.
Depolarisatie: Terug Naar Dialoog en Samenwerking
Depolarisatie draait om het verminderen van deze scherpe tegenstellingen en het herstellen van dialoog. Het vraagt leerkrachten om actief te werken aan het herstel van vertrouwen en het bevorderen van wederzijds begrip, zowel onder leerlingen als onder collega's.
Herkennen van polarisatie op school
Hoe kan je polarisatie herkennen?
Op school kan polarisatie zich op verschillende manieren uiten. Er zijn een aantal signalen die vaak terugkeren en leerkrachten kunnen helpen om vroegtijdig in te grijpen. Hieronder staan enkele van de meest voorkomende uitingen van polarisatie, die als herkenningspunten kunnen dienen om een gepolariseerde situatie tijdig aan te pakken
Gesloten groepen: Leerlingen die zich alleen omringen met mensen die dezelfde mening delen en andere groepen vermijden, kunnen een teken zijn van polarisatie.
Escalerende discussies: Wanneer discussies snel uit de hand lopen en emoties hoog oplopen, kan dit wijzen op een gepolariseerde situatie.
- Negatieve stereotypen: Als er regelmatig negatieve opmerkingen worden gemaakt over bepaalde groepen, kan dit een indicatie zijn van een gepolariseerde omgeving.
Polarisatie voorkomen
Ontwikkel een LGBTI+ inclusief schoolbeleid
Een gender- en LGBTI+ inclusief beleid hoeft geen losstaand document te zijn, maar kan juist verweven worden met de visie en waarden die de school al uitdraagt. Leerkrachten en directies kunnen een belangrijke rol spelen in het bevorderen van een inclusieve schoolcultuur door een duidelijk, inclusief beleid te ontwikkelen dat geïntegreerd is in het bestaande pedagogische traject en schoolbeleid. Dit kan onder meer door afspraken vast te leggen over inclusieve taal, open communicatie te bevorderen en aandacht te geven aan genderdiversiteit binnen het curriculum. Voor meer informatie en praktische richtlijnen, zie dit artikel van KLIQ over het opzetten van een gender- en LGBTI-inclusief schoolbeleid.
Stimuleer kritisch denken
Help leerlingen om bewust om te gaan met informatiebronnen, vooral op sociale media, en kritisch na te denken over wat ze horen en lezen. Dit helpt hen om onderscheid te maken tussen feiten, meningen en polariserende denkbeelden. Het geeft hen ook vaardigheden om met een open blik naar complexe onderwerpen te kijken. Voor leerkrachten zijn er verdiepende cursussen en materialen beschikbaar die hen ondersteunen bij het begeleiden van leerlingen op dit vlak, zoals de cursussen over polarisering en het stappenplan voor spanningen op school, evenals methodieken voor het bevorderen van samenleven in een diverse schoolomgeving. Ook voor leerlingen zelf zijn er handige tools, zoals de Edubox-modules, die hen leren om kritisch naar sociale media te kijken en inzicht te krijgen in het proces van wij-zij-denken en nepnieuws. Alle informatie en praktische materialen voor leerkrachten en leerlingen zijn te vinden via de bijgevoegde links
- Reconnect en Polarisering in de klas: https://arendt-academy.be/courses/reconnect/
- Stappenplan Spanningen op school: https://wij-zij.be/wp-content/uploads/2023/07/stappenplan_spanningen_op_school.pdf
- Demoklap voor samenleven in een superdiverse school: https://www.atlas-antwerpen.be/nl/professionals/ondersteunend-materiaal/demoklap-goed-samenleven-in-een-superdiverse-school
- Edubox Wij-Zij denken: https://www.mediawijs.be/nl/tools/edubox-wij-zij-denken
- Edubox Nepnieuws: https://www.mediawijs.be/nl/tools/edubox-nepnieuws
- Edubox Identiteit: https://www.mediawijs.be/nl/tools/edubox-identiteit
Bevorder empathie
Empathie kan een middel zijn om verdeeldheid te verminderen en begrip tussen groepen te bevorderen. Empathie is het vermogen om je in te leven in de gevoelens, gedachten en ervaringen van anderen, en deze te begrijpen vanuit hun perspectief. Het gaat om het herkennen en erkennen van de emoties van een ander, zelfs als je die zelf niet ervaart.
Moedig leerlingen aan om hun eigen ervaringen en die van anderen te delen en laat hen samenwerken aan projecten waarbij verschillende achtergronden en perspectieven worden gecombineerd.
Wees aandachtig voor polarisatie
hou als leerkracht goed in de gaten wat er speelt in je klas en binnen het schoolteam. Signalen van polarisatie, zoals het vermijden van andere groepen, escalatie van discussies en het gebruik van negatieve stereotypen, moeten serieus worden genomen. Grijp tijdig in door open gesprekken te faciliteren en empathie te bevorderen.
Haal voldoende kennis in huis
Zorg ervoor dat je je als leerkracht sterk genoeg voelt om moeilijke thema’s aan te pakken in de klas en op school. Dat kan onder andere door de vorming ‘Omgaan met gevoelige thema’s in de klas’ van KLIQ te volgen.
Ga het gesprek aan met je collega’s
praat regelmatig met je collega’s over wat er speelt in de klas. Door ervaringen te delen, kun je van elkaar leren en samen nadenken over hoe je omgaat met polarisatie. Dit zorgt ervoor dat je er niet alleen voor staat en elkaar kunt ondersteunen bij lastige situaties.
werken aan depolarisatie
Open gesprekken stimuleren
Creëer een veilige omgeving waarin iedereen hun mening durft te uiten, zonder bang te zijn voor kritiek. Dit kan door bijvoorbeeld een proactieve cirkel te organiseren waarin alle stemmen gehoord worden. Meer informatie over hoe een proactieve cirkel werkt, kan je terugvinden via de onderstaande link:
https://www.allesoverpesten.be/pesten-voorkomen/proactieve-cirkel
Bevorder empathie
Moedig leerlingen aan om zich in de ander te verplaatsen. Dit kan door verhalen te delen of door middel van rollenspellen waarin verschillende perspectieven aan bod komen.
Richt je op gezamenlijke doelen
Probeer de focus te verleggen van de verschillen naar wat mensen verbindt. Door samen te werken aan projecten en acties die voor iedereen toegankelijk zijn, kunnen zowel leerlingen als leerkrachten een gemeenschappelijk doel nastreven. Voorbeelden hiervan zijn initiatieven zoals de campagne tegen pesten (Stip it), Kom op tegen Kanker, De Warmste Week, en Schrijf-ze-vrijdag. Dergelijke acties bieden een positieve en verbindende ervaring die leerlingen samenbrengt rondom belangrijke maatschappelijke thema’s.
